अडगळीत पडलेले शब्द

 मराठवाडा(मुख्यत्वे धाराशिव,लातूर)/सोलापुर ग्रामिण भागात वापरात असलेले (किंबहुना, केंव्हा तरी लहानपणी माझ्या कानावर पडलेले वा कधी काळी वापरलेले) कांही शब्द वानगीदाखल नमूद करतोय. (अर्थ सांगून / वाक्यात उपयोग करून. बरेच शब्द उर्वरित महाराष्ट्रातही वापरात असतील). गतस्मृतींना उजाळा व नागरी पिढीस कांही नव्या शब्दांची ओळख होईल या उद्देशाने. 

पाचुंदा - कडब्याच्या ५ धाटांची पेंढी

पेंड - गाई/म्हशी/बैलांना खाऊ घालण्याचा पदार्थ , जो तेलघाण्यातील by-product असतो.

कडबाकुट्टी - गुरांना चारा देण्यासाठी कडब्याचे बारीक तुकडे करण्याचे यंत्र 

कणिंग - धान्य साठवण्यासाठी बांबूचे बनवलेलं दंडगोलाकार मोठं पात्र (अशी कणिंग, धान्य पाखडायची सुपे, डाल, दुरड्या इ वस्तू बनविणा-या कारागिराला बुरूड म्हणत असत) 

गुम्मी - लहान कणिंग 

शिंकाळे - स्वयंपाकघरात टांगलेली विणलेली टोपली (ज्यात लोणी किंवा दह्याचं मडकं/सट अथवा कांदे/लसूण ठेवत) 

वाफसा -  जुन महिन्यामधे पहिल्या पावसानंतर पेरणी करण्यायोग्य झालेली शेतजमीन (गरम तापलेल्या नांगरलेल्या जमीनीवर जेंव्हा पहिला पाऊस पडतो तेंव्हा जी वाफ निघते त्याला वाफसा म्हणतात) 

वांबाळ पडली - वांबाळचा शब्दकोशातील अर्थ मळभ, ढग दाटून येणे असा आहे. पण व्यवहारात मात्र ‘पाऊस पडून गेल्यानंतरचा हवेतील गारवा; थंडी पडली’ या अर्थाने वापरतात. 

दिवस कासराभर वर आला - सुर्योदय होऊन बराच वेळ झाला . (कासरा - गाई-म्हैस-बैलाच्या गळ्यात बांधलेला दोर , ज्याने जनावर दावणीला बांधले जाते) 

कालवड - गाईचे वासरू (स्त्रीलिंग) 

बारदाना - हा शब्द सामान्यतः बैल-बारदाना या रूपात वापरला जातो. म्हणजे किती बैलं, गाई-म्हशी आहेत, धान्य किती होतं या अर्थाने. (In general, a term to denote agricultural assets of a farmer). याचा दुसरा अर्थ ‘धान्य साठवायची पोती’ असाही आहे. 

बळद - धान्य साठवण्याची मोठी जागा/कोठडी, घान्यागार, कोठार  

ढाळज- पडवी/ बैठकीची खोली 

वेळा अमावस्या - हा सण (ज्याचं मूळ उत्तर कर्नाटकात आहे) मराठवाडा आणि सोलापुर या भागांतील शेतकऱ्यांचा एक कृषिप्रधान सण आहे. या दिवशी शेतात कडब्याची खोप करून 'शेतातल्या लक्ष्मीची' पूजा केली जाते. आंबील व उंडे यांचा नैवेद्य दाखवला जातो. 

पाणंद - गावाच्या बाहेरील/ओढ्याजवळील अरुंद/चिंचोळा रस्ता (अपभ्रंश - पांद) 

डहाळा - कोवळा हरभरा 

राकुळ- लहान गावांत घरच्या गाय/म्हशीला गावातील गायरानात चारून आणण्यासाठी एक माणूस असायचा (जो सकाळी गाईला घरातून नेईल व संध्याकाळी परत आणुन सोडेल ) . त्याला राकुळ म्हणतात. (गुरे राखणे वरून राखुळ/राकुळ असा शब्द आला असेल) 

घोंगडं - लोकरीचं blanket ( जे उबदार असतं पण मऊ नसतं) 

फणेरपेटी - फणी वगैरे ठेवण्याचा बायकांचा makeup box.

घंगाळे - स्नानासाठी वापरायचे पात्र (तांब्याचे/जस्ताचे) 

दादरा - जीना 

दिवस शाळू झाला - हिवाळ्यात दिवस लहान होतो , त्या अर्थाने 

परस , परसाकडे जाणे (म्हणजे शौचास जाणे या अर्थाने ) . पण कालौघात ‘परसाकडे जाणे’ या क्रियेचं परसाकड असं चक्क सामान्यनामात रूपांतर झालं! (म्हणजे ‘परसाकड लागली!’) 

अनुशापोटी - उपाशी पोटी (एखादं औषध सकाळी काही न खाता घेणं . अनशन वरून अनुशापोटी आलं असावं) 

नम्म होणे - मऊ पडणे (पोळी /भाकरी / पापड इ. सर्द हवेने मऊ पडणे ) 

धान्य मोजण्याची मापं/एककं - (जी आता जवळपास कालबाह्य झाली आहेत) चिपटं, कोळवं , शेर, पायली , मण 

उखळ / पहार - शेंगदाण्याचे कूट करण्यासाठी वापर व्हायचा 

(सध्याचा संततधार पाऊस पाहुन गावाकडील एक म्हण आठवली ..”मघा आणि चुलीपुढे हागा’ ! :-) ..कारण मघा नक्षत्रात पडणारा संततधार पाऊस..! याच्यावरून आणखी काही म्हणी आठवल्या. ‘पडतील स्वाती तर पिकतील मोती’, ‘पडला हस्त तर शेतकरी होईल मस्त’, ‘नाही पडल्या उत्तरा तर भात मिळेना पित्तरा!’) 

 

आणखी काही असेच वैशिष्ट्यपूर्ण शब्द (मराठवाड्यातील) आठवले तर सुचवा..! (आणि हो, तुम्ही किती शब्द प्रथमच ऐकले?)

 

 

 

-प्रशांत